Urgent in Nederland: ontwikkeling moreel kompas tegen antisemitisme

Prof. (em) Sonja de Leeuw. Foto Universiteit van Utrecht

“Ook in mijn DNA zit een overgevoeligheid door eeuwenlange vervolging en de Shoah. De Britse cultuur historicus Simon Schama verwoordde het als volgt: “de koffer staat altijd klaar”. In figuurlijke zin voelt elke Jood dat na.” Woorden van prof. (em) Sonja de Leeuw tijdens een bijzondere commissievergadering van de Amersfoortse gemeenteraad op 16 januari 2024.

Als voorzitter van de begeleidingscommissie “Onderzoek ontrechting en rechtsherstel joods onroerend goed en joodse inwoners Amersfoort” (instellingsdatum 13 april 2021) sprak Sonja de Leeuw bij de officiële presentatie van het onderzoeksrapport ‘Een bladzijde in de Amersfoortse joodsche geschiedenis zoo zwart als nog nimmer is voorgekomen.’ Het onderzoek is gedaan door Maarten-Jan Vos en draagt als ondertitel: ‘Historisch onderzoek naar de betrokkenheid en het handelen van de gemeente Amersfoort bij de vervolging en ontrechting van joden tijdens de Tweede Wereldoorlog en de jaren erna.’

De Leeuw uitte de hoop dat het onderzoek en zijn resultaten helend zouden werken voor de nabestaanden. “Erkenning van het leed maakt het leed niet minder, maar gezien worden en bevestigd worden in wat jouw familie heeft meegemaakt, is een belangrijke pijler onder je bestaan.”

Israelnieuws: Zeker! Maar is de pijnlijke keerzijde ook niet het openrijten van (oude) wonden, activering van diepe trauma’s?

“Het zou kunnen dat dat bij sommige nabestaanden het geval is”, antwoordt de Leeuw. “Maar voor zover we uit de contacten met nabestaanden in Amersfoort kunnen opmaken, is er juist grote behoefte aan om dit verhaal uit de familiegeschiedenis inhoudelijk af te ronden en ruimhartige erkenning van het aangedane leed door de gemeente is daar een onderdeel van. Om het eigen verhaal rond te maken dient de hele geschiedenis van vervolging en dood te worden verteld, inclusief het gebrek aan mededogen en opvang na de oorlog. Pas dan kan een trauma echt overwonnen worden. "Daarom is de aandacht voor individuele gevallen in het Amersfoortse onderzoek ook zo belangrijk; iets waar Amersfoort trouwens tamelijk uniek in is.”

In haar bijdrage stond Sonja de Leeuw uitdrukkelijk en uitvoerig stil bij de betekenis van het onderzoek naar het Amersfoortse oorlogsverleden. “Het vormt de brug naar het nu.” De pogrom van Hamas in Israël op 7 oktober 2023 heeft de urgentie van bestrijding van groeiende Jodenhaat in ons land op weerzinwekkende wijze onderstreept.

Die urgentie legde Sonja de Leeuw de raadsleden en andere toehoorders aan het hart: “En over antisemitisme moeten we het hebben. Ik kan jullie vertellen dat het gevoel van veiligheid onder Joden hier, en ook elders, door deze pogrom plotseling onder druk kwam te staan. Ik zal het uitleggen: schrijver en advocaat Abel Herzberg vergeleek Israël met een blanco cheque. Zonder het bestaan van Israël is elke jood een ongedekte cheque; er is geen nationale bank, lees overheid, die zijn voortbestaan garandeert. Met Israël ontstond een blanco cheque die je kunt verzilveren wanneer het krediet van vrijheid en veiligheid in de diaspora niet meer verstrekt kan worden.' "In dit licht is het zorgelijk dat er al snel na 7 oktober bij demonstraties, en in de media, gezwegen werd over de moordpartij van Hamas.”

De publieke viering van de moordpartij van Hamas (bijvoorbeeld in Rotterdam op 8 oktober) berokkent de Joodse gemeenschap onzegbaar leed, hield de vroegere Utrechtse hoogleraar media- en cultuurstudies haar gehoor voor: “Het zorgt er bij Joden voor dat het gevoel van veiligheid wegvalt. En niet alleen het gevoel; sommigen worden fysiek belaagd; anderen, zo weet ik -en dat geldt voor mij persoonlijk ook- voelen zich onrustig  omdat ze niet weten of ze bijvoorbeeld bij niet-Joodse vrienden zichzelf kunnen zijn en dus ‘veilig’ zijn. Ik hoor datzelfde ook van mensen met betrekking tot hun werksituatie.”

Het gedogen van virulente demonstraties tegen de Joodse staat door Nederlandse lokale overheden heeft, aldus Sonja de Leeuw, in steden als Den Haag, Utrecht, Eindhoven en Rotterdam onder Joodse inwoners tot het gevoel geleid van “weer hebben burgemeesters Joden in de steek gelaten”. Zo niet in Amersfoort, zegt ze, waar “er gelukkig een direct en goed contact is tussen burgemeester en joodse gemeenschap”, dat “na 7 oktober is geïntensiveerd”.

Intussen is het wel zaak alert te blijven, tekent de Leeuw aan. Daarbij wijst ze expliciet naar de dreigende werking van demonstraties tegen Israël, vooral wanneer die Israëls bestaansrecht (de blanco cheque voor Joden in de diaspora!) onomwonden ontkennen. “Voor mijzelf is dat trouwens de bottom line van wat ik kan verdragen”, zei Sonja de Leeuw heel persoonlijk en eerlijk in de Amersfoortse raadszaal.

Israelnieuws: Stoort het u dat niet-Joodse Nederlanders die veelgehoorde, pro-Palestijnse leus “From the river to  the sea…” als het ware gewoon van zich laten afglijden? Hebt u daarover wel eens gediscussieerd? Als wetenschapper moet het u wel helemaal pijn doen dat op Nederlandse universiteiten de anti-Israël hetze bijkans ongestoord haar gang kan gaan? Falen de CvB’s van universiteiten hier niet finaal?

Prof. de Leeuw: “Het stoort mij zeker dat niet-Joodse Nederlanders zich niet verzetten tegen die leus. Ik probeer in discussie te gaan, maar meestal heeft dat geen zin. De fundamentele kennis van de complexiteit van de geschiedenis in het Midden-Oosten ontbreekt namelijk. Het meest gestoord heb ik me aan debatten in de Tweede Kamer laatst in oktober waar twee partijen (DENK en Bij1) die leus te pas en te onpas gebruikten. De Kamervoorzitter greep in, maar geen enkele andere partij sprong naar voren om in te grijpen. Enkele partijen kwamen er in hun eigen bijdrage wel op terug trouwens. Het zou een gevaarlijke ontwikkeling zijn wanneer de leus in de Tweede Kamer, de arena van de politiek, gemeengoed zou worden.

Wat er op enkele universiteiten in Nederland gebeurt, en ook buiten Nederland, vind ik ronduit beschamend en het verontrust mij ook.

Al in mei 2021 ging een petitie rond die door zeker 600 academici in Nederland is ondertekend; daarin werd opgeroepen tot boycot van Israëlische universiteiten in solidariteit met Palestijnse collega-academici. Ik was toen al met emeritaat, maar heb direct collega’s die de petitie ondertekend hadden, persoonlijk aangeschreven. Nooit antwoord gehad. Wel van de deAcaan die ik ook had aangeschreven en die het met mijn kritiek op de petitie eens was. Ik vond het, afgezien van het ontstellend gebrek aan kennis, vooral verontrustend dat academici zich keren tegen academische instituten. Dat staat zo haaks op wat je als academicus dient te doen; openstaan voor dialoog, geen uitsluiting maar samenwerking nastreven. En, ik zou me, als ik nog actief op de universiteit zou zijn, sociaal en emotioneel niet meer veilig voelen daar.

Daarna kwam het WOB (nu WOO) verzoek van The Rights Forum dat universiteiten willen dwingen hun banden met Israëlische en (Joodse) instellingen openbaar te maken. Die zaak loopt nog. En na 7 oktober 2023 lijken sommige universiteiten een plek te zijn geworden waar je openlijk kan demonstreren tegen Israël. Dat verontrust me zeer. Debat binnen de muren, demonstraties daarbuiten!  Bovendien, als men zich zo selectief tegen Israël richt, is er vaak ook iets anders aan de hand; antisemitisme. De Duits-Amerikaanse politicoloog Yascha Mounk, die in  Harvard hoogleraar is, heeft net een boek gepubliceerd dat deze selectieve kritische aandacht probeert te verklaren. (De Identiteitsval); grof gesteld leidt hij het terug tot het 'identiteits paradigma' dat aan universiteiten leidend is geworden, waarin wit tegenover zwart staat, enzovoort. Joden worden hierin als wit gezien en zijn daarom per definitie onderdrukker. Israël zou een koloniaal project zijn, enzovoort. Dat laatste getuigt ook van gebrek aan kennis van het gebied en van de geschiedenis ervan.

CvB’s van Nederlandse universiteiten moeten veel strikter zijn in wat ze toelaten; ze doen dat nu verschillend trouwens. Vooral niet bang zijn, grenzen te stellen aan wat geoorloofd is.  Als ik reportages zie waarin studenten zich uitspreken tegen Israël, zie je vooral dat ze zich niet eens open willen stellen voor ‘alternatieve’ kennis. "Dat is schadelijk voor het academisch klimaat en daar moeten CvB's veel alerter op zijn.”

Wanneer in Nederland openlijk opgeroepen wordt tot de verdrijving van Joden uit Israël (weer de blanco cheque), dan is er dringend werk aan de winkel, concludeert Sonja de Leeuw. Niets minder dan de ontwikkeling van een moreel kompas in de gehele Nederlandse samenleving. Pas dan ontstaat een deugdelijk maatschappelijk fundament voor “wij dulden hier geen antisemitisme”. Kennisvergroting en kennisverspreiding zijn daarbij onontbeerlijk, stelt de Leeuw: “Daar hoort ook bij het niet accepteren dat de Shoah op bepaalde scholen niet behandeld wordt vanwege verwachte onrust onder de leerlingen van islamitische afkomst.”

Haar slotwoorden in de Amersfoortse raadszaal moeten in geheel Nederland weerklinken: “Iedereen dient te worden meegenomen bij de ontwikkeling van het morele kompas". Het droevige verleden, zoals in het rapport gepresenteerd, blijft zo niet een geïsoleerd of vreemd ‘land’ (the past as (is) a foreign country), maar reikt tot in het heden. Immers, we leven nu!”

Bas Belder, historicus